"Rio is gespleten tussen de benedenstad en de sloppenheuvels. Ik wil die twee werelden bij elkaar te brengen", vertelt hij in een exclusief interview met Elsevier Juist.
We ontmoeten Beltrame (56) op een broeierige oktobermiddag op de top van Favela Dona Marta, een vrijwel loodrecht omhoog gebouwde sloppenwijk onder de oksel van het beroemde Christusbeeld op de Corcovado-berg.
Beltrame en uw verslaggever (credit: Raquel Cunha)
Er kuieren vier lijfwachten achter hem aan. "Er lopen negentien doodsbedreigingen tegen hem", zo weet de persvoorlichter te melden. "Ik sta daar niet bij stil. Het hoort bij mijn werk", reageert de politiebaas nuchter.
Met zijn blauwe ogen, blonde haar en zuidelijke accent is Beltrame een opvallende verschijning tussen de overwegend donkere sloppenbevolking van Rio de Janeiro. De cariocas (inwoners van Rio) noemen hem gaúcho, de bijnaam voor Brazilianen uit de zuidelijke deelstaat Rio Grande do Sul bij de grens met Uruguay en Argentinië.
De telg uit een Noord-Italiaanse migrantenfamilie groeide op in Santa Maria, een welvarende universiteitsstad die begin 2013 even wereldnieuws was door een gruwelijke discobrand die 242 levens eiste. Na het afronden van drie studies (Rechten, Bestuurskunde en Bedrijfskunde) slaagde hij in 1981 voor het zware toelatingsexamen van de federale politie en specialiseerde hij zich in de bestrijding van drugs- en wapensmokkel.
In 2003 werd hij overgeplaatst naar het grote Rio (6,4 miljoen inwoners). "Een stad met een heel andere cultuur," aldus Beltrame, die zijn koele geboortestreek meer op Europa vindt lijken dan op het meer Afrikaanse Rio van samba en carnaval.
Voor zijn politiewerk was het gunstig om als outsider in Rio neer te strijken, meent hij. "De politie van Rio is traditioneel corrupt en gewelddadig," zegt hij uitkijkend over de benedenstad die acht maanden voor de aftrap van het WK nog een grote bouwput is.
Links de beroemde Suikerbroodberg. Aan de voet van de heuvel ligt de wijk Botafogo.
De Cidade Maravilhosa (Wonderschone Stad) die hij in 2003 aantrof, deed haar bijnaam weinig eer meer aan. In de laatste decennia van de 20e eeuw verloor de gewezen Braziliaanse hoofdstad (1763-1960) haar politieke en economische hoofdrol in het Zuid-Amerikaanse land. Federale ambtenaren vertrokken naar de futuristische nieuwe hoofdstad Brasília en bedrijven naar de dynamische industriestad São Paulo.
Het iconische Rio bleef wel een magneet voor migranten uit het arme noordoosten van Brazilië. De sloppenwijken stroomden vol en veranderden bij afwezigheid van de autoriteiten in vrijstaatjes van zwaarbewapende drugscriminelen. De corrupte militaire politie van Rio liet de bendes veelal ongemoeid zolang ze genoeg smeergeld betaalden.
"Kijk, daar beneden ligt het Stadspaleis van de burgemeester", zegt Beltrame wijzend naar Botafogo, een sfeervolle koloniale wijk waar Clarence Seedorf sinds vorig jaar furore maakt bij de gelijknamige voetbalclub. "Het werd geblindeerd uit vrees voor 'verdwaalde' kogels uit Dona Marta. Overheden deden niets aan de oorzaken van het geweld."
Hij loopt langs een muurtje vol kogelgaten bij de top. "Dit was de executiemuur van de drugsbende", weet hij. Ernaast ligt tegenwoordig een voetbalveldje op de plek waar in 1996 Michael Jackson met een helikopter landde. De Amerikaanse popster gebruikte Dona Marta als decor voor een videoclip bij zijn hit 'They don't care about us'. "Daar heeft hij de drugsbende veel geld voor betaald", sneert Beltrame over deze ultieme vernedering van Braziliaanse politici.
Onderaan deze trap ligt het veldje waar Jackson landde. De executiemuur ligt rechts (buiten beeld)
Er was in Rio, kortom, werk aan de winkel voor de ijverige politieman uit Rio Grande do Sul. Hij klimt op het lokale kantoor van de federale politie algauw op tot inlichtingenchef en Interpolbaas. Als Beltrame op een sambafeest in 2004 een knappe gymlerares ontmoet, zijn tweede en huidige echtgenote Rita (48), is dat een extra reden om in Rio te blijven.
Eind 2006 krijgt hij een telefoontje van de jonge, net gekozen gouverneur Sérgio Cabral. Rio mag een jaar later de Pan-Amerikaanse Spelen organiseren. Cabral maakt zich zorgen over de brutale 'schaduwmacht' in zijn sloppen, die met enige regelmaat delen van de stad plat legt. Hij biedt Beltrame carte blanche om de orde te herstellen. Het bestuur van de deelstaat zit weer wat ruimer bij kas, mede dankzij grote gas en olievondsten voor de kust.
De gaúcho hapt toe en krijgt na een paar maanden een lawine van kritiek over zich heen. Vlak voor de spelen vallen er namelijk negentien doden bij een grote politie-inval in het Complex van de Duitser, een berucht drugsbolwerk in het arme noorden van Rio.
"Ik moest iets doen", verdedigt hij later. "Het Rode Commando (de grootste drugsbende van Rio, KK) had méér munitie verzameld dan mijn complete politieapparaat."
Kinderen in Dona Marta
Beltrame wil af van de bloedige, vruchteloze veldslagen (de bendes blijven na politieoperaties de baas in de sloppen). Ter inspiratie nemen Cabral en hij een kijkje in de Colombiaanse steden Bogotá en Medellín. Torenhoge moordcijfers uit de jaren negentig zijn daar scherp gedaald door sloppenwijken te heroveren op criminelen en onder toezicht van wijkagenten op te knappen met sociale voorzieningen.
Rio volgt het Colombiaanse voorbeeld. Eind 2008 is Dona Marta de eerste favela die wordt ontzet om een Eenheid van de Pacificerende Politie te installeren. Vijf jaar later heeft deze nieuwe 'vredespolitie' al 34 vestigingen die samen waken over een kwart van Rio's negenhonderd sloppenwijken.
Terwijl Beltrame het steile doolhof van Dona Marta afdaalt, vertelt hij over het beoogde verschil met Rio's reguliere korps. Voor de vredespolitie worden net afgestudeerde rekruten gebruikt. "Dat doen we om besmetting door de corrupte oude garde te voorkomen", zegt hij met de openhartigheid die hem niet populair maakt bij delen van zijn korps.
Het idee is dat de nieuwe generatie agenten dichter bij de bevolking staat. Wapengebruik wordt zo veel mogelijk ontmoedigd. Terwijl militaire agenten in de jaren negentig een bonus per gedode 'bandiet' ontvingen van een gouverneur, werkt Beltrame met de omgekeerde prestatieprikkel.
Bewoner Dona Marta
Verder laat hij - teneinde bloedvergieten te voorkomen - de bendes tijdig weten wanneer de politie 'hun' wijk bezet. Alleen de machtsovername in het Complex van de Duitser in 2010, door Rio's grootste krant O Globo vergeleken met de geallieerde invasie van Normandië, ging gepaard met fel crimineel verzet.
De 'pacificatie' van Dona Marta is een succes. Sinds vijf jaar worden er alleen nog kogels gelost door een lokaal paintballbedrijf. De 'prachtwijk' is zelfs uitgegroeid tot een toeristische trekpleister, mede dankzij een gratis liftje dat in Botafogo naar de top vertrekt. Met subsidie van Akzo Nobel is een plein vrolijk geverfd. Sommige bewoners werken als gids of souvenirverkoper.
"De bewoners van het asfalt durven weer omhoog te komen. Dat is goed voor de economie," zegt de lokale middenstandsvoorzitter Andrea Miranda (33) in haar winkeltje met Michael Jackson-prullaria.
"Het is fijn dat er niet meer geschoten wordt. Ik slaap beter", vertelt bewoonster Maria Eliane Costa da Silva (59) terwijl ze haar imposante klokkenverzameling in de huiskamer laat zien.
Maria Eliane Costa da Silva: 'Ik slaap beter zonder schietpartijen.'
Keerzijde voor de bewoners is dat het levensonderhoud duurder is geworden. De huizenprijzen zijn zo'n 400% gestegen sinds 2008. Stroomverbruik is niet langer 'gratis' omdat het elektriciteitsbedrijf zijn rentree kan maken in gepacificeerde wijken.
Beltrame is vandaag echter niet tevreden met het straatbeeld. Hij moppert over het afval en de open riooltjes langs de trappen. Al met al zit er veel te weinig schot in het verbeteren van de wijkvoorzieningen, vindt hij. "Agenten zijn geen vuilnismannen. Het schort nog aan een integrale aanpak. Helaas hebben niet alle autoriteiten haast," zo bekritiseert hij de reinigingsdienst, die anders dan zijn veiligheidsportefeuille van de deelstaat valt onder de stadsgemeente Rio.
Halverwege de berg arriveren we bij de 'Espaço Michael Jackson', een belvedère rond een bronzen beeld van The King of Pop. Een paar Duitsers staan te genieten van het schitterende uitzicht op de Suikerbroodberg, de lagune en Rio's weelderige stadsregenwoud.
Nog een kunstwerk in de Espaço Michael Jackson
De sheriff tuurt in de verte naar Copacabana en zijn woonbuurt Ipanema, de idyllische strandwijk waar de spelers van Oranje zullen verblijven tijdens het WK. Ook dit rijkste gedeelte van Rio's Zona Sul (Zuidzone) profiteert flink van de prille vrede in de achterliggende sloppenheuvels. Zo wordt er anders dan voorheen nauwelijks meer geschoten in de straten van Copacabana en Ipanema.
"De criminaliteit in die wijken gaat de kant op van Zweden", chargeert Beltrame, "maar in andere delen van de stad blijft het oorlog." Het gedaalde moordcijfer van Rio (24,7 per 100.000 inwoners; 40% lager dan in 2006 maar nog altijd twee keer zo hoog als in São Paulo) vindt hij geen reden om de vlag uit te hangen.
Ook de militaire politie van Rio blijft gewelddadig. Agenten doden tegenwoordig minder 'verdachten' bij dikwijls dubieuze 'confrontaties', maar het zijn er nog altijd ettelijke honderden per jaar. Zelfs de vredespolitie deed er laatst aan mee, zo bleek toen een metselaar uit de achter Ipanema gelegen favela Rocinha spoorloos verdween. Na een landelijke protestgolf werd duidelijk dat de epileptische man, genaamd Amarildo de Souza, was doodgemarteld door 'vredesagenten' die hem verdachten van banden met drugshandelaren.
Amarildo: Gemarteld en vermoord door de 'vredespolitie'.
Beltrame zucht diep. "Een heel, heel slechte zaak. Maar dit is echt een uitzondering. Ik heb 8600 vredesagenten (op een totaal van 62.000 politieagenten, KK) en er is één zo'n geval bekend. Het punt is dat rekruten niet geheel gescheiden zijn te houden van de rotte appels bij de politie. De vredespolitie heeft ook sergeanten, luitenanten en kapiteins nodig, dus er treedt besmetting op."
De sheriff heeft zo'n 1500 criminele dienders uit zijn korps gezet. Het lastige is echter dat velen van hen meteen nieuw emplooi vinden bij de 'milities', de gewelddadige paramilitaire tegenhangers van de drugsmaffia. De milities persen bewoners en winkeliers af in vooral het westen van Rio (rond het toekomstige Olympisch dorp) en zijn geïnfiltreerd in de politie en politiek. De bedreigingen aan het adres van Beltrame, die militieleiders als 'Robocop' en 'Batman' achter de tralies heeft gestopt, komen veelal uit deze hoek.
Een dag voor het interview met Beltrame neemt de verslaggever een kijkje in het Complexo do Maré, een sloppenstad van 130.000 inwoners die wordt beheerst door milities en drugsbendes. Het gebied in het arme noorden van Rio, bijgenaamd 'Gazastrook' vanwege de schietpartijen, ligt ingeklemd tussen twee hoofdwegen, waaronder de Linha Vermelha (Rode Lijn) naar het internationale vliegveld, en moet voor het WK gepacificeerd zijn.
15u 's middags, 33 graden, Nova Holanda (Nieuw Holland), een platte, drooggelegde 'polderfavela' in Maré. Er ontstaat onrust op een kruispunt waar een groep crackverslaafden ronddoolt. Een donkere, magere junk heeft zojuist een overval gepleegd op de andere hoofdweg (Avenida Brasil). Een olheiro (uitkijkpost) van de drugsbende meldt het voorval via een walkietalkie bij zijn superieuren. Drugsbazen verbieden andere delicten in en rond de wijk om geen aandacht van de politie te trekken.
Welkom in Nova Holanda
Twee minderjarige drugssoldaten verschijnen met semiautomatische geweren op het kruispunt om de politie af te schrikken. Terwijl omstanders rustig een biertje drinken in een bar op het kruispunt, richt één soldaat zijn loop op de voorruit van een aankomende stadsbus. De chauffeur mag in sukkelgang passeren.
De betrapte junk gaat intussen al een minuut of twintig tekeer tegen de verkenner die hem verklikt heeft. "Hij is niet slim bezig", mompelt een man in de bar. Na een lange scheldpartij lijkt het met een sisser af te lopen, totdat de verslaafde man weer opduikt en de verkenner begint te slaan. Hij tekent er zijn doodvonnis mee.
"We gaan de rat verstoppen", roept een dikke, met goud behangen drugsbaas die is komen aanlopen. Twee andere kindsoldaten - uitgerust met glimmende revolvers en een groene granaat op de heup - nemen de junk mee naar een 'rechtbank' even verderop. "Hij gaat kogel eten", merkt een oudere dame in de bar droogjes op.
Na vijf minuten loopt de man met bebloed gezicht terug naar het kruispunt. Hij moet zijn spullen van de stoep halen en wordt afgevoerd naar een onbekende executieplek. "Je moet respect hebben", preekt de dikke man tegen de omstanders. "Verder niets aan de hand. Het is rustig."
Enkele minuten later passeert een politiepatrouille. Een agent priemt een uzi uit het raam. De drugssoldaten zijn reeds gevlogen. De politie rijdt terug naar de Avenida Brasil.
Afgelopen juni kende een vergelijkbare situatie in Nova Holanda een nog slechtere afloop. Na een overval op de hoofdweg vluchtte een dief de wijk in. Een agent van Rio's elitekorps Bope werd bij de achtervolging doodgeschoten door een drugssoldaat. De Bope reageerde furieus en doodde op haar beurt acht mensen in Maré, onder wie enkele onschuldige bewoners.
Een vrolijker beeld uit Nova Holanda. Een Australisch rugbyteam op bezoek in de lokale boksschool.
De aanstaande politiebezetting blijkt dan ook gemengde reacties op te roepen in de wijk. Er wordt gesproken van een keuze tussen twee kwaden. De enige bewoner die zich met naam en toenaam uitspreekt vóór verdrijving van de drugsbende, is de scholiere Lidia Silva (14). "Mijn familie vertrekt als de vredespolitie niet snel komt. Laatst moest ik op school onder mijn bureau duiken voor een schietpartij. Zaten er na afloop kogelgaten in mijn rugzak. Zo gaat het niet langer."
Beltrame - we zijn terug bij het Jackson-beeld in Dona Marta - beaamt dat "de situatie in Maré heel slecht is. Maar we hebben nog een paar maanden nodig. Bezetting van Maré vereist 1500 vredesagenten. Er komen er maandelijks vijfhonderd van de academie."
Volgens zijn inlichtingen beginnen bendeleden Maré al te ontvluchten. Een waterbedeffect dat maakt dat Rio's periferie en omgeving worden overspoeld door criminelen. "We hebben niet de illusie dat we drugshandel kunnen uitbannen. Maar we raken de bendes wel door hun territoria af te pakken ", aldus de daadkrachtige gaúcho die naast Maré nog vier bezettingen belooft voor eind 2014.
Na het WK kiest Rio een opvolger van Cabral. Door verdenkingen van corruptie veranderde de populaire gouverneur in juni in kop van jut van honderdduizenden protesterende cariocas. Het kleefde zijn Teflon-sheriff niet aan.
"Beltrame wordt makkelijk gekozen als hij zich kandidaat stelt", zegt Nanko van Buuren (62), de Groningse directeur van een ngo (Ibiss) die al ruim twintig jaar ontwikkelingswerk doet in Rio's sloppen. "Hij dwingt zelfs bij drugsbazen een zeker respect af. Hij is rechtdoorzee en pakt de foute agenten óók aan."
Nanko van Buuren: "Beltrame dwingt zelfs respect af bij drugsbazen."
De sociale back-up van het pacificatiebeleid schiet echter tekort, vindt Van Buuren. "Bezetten van favelas is niet genoeg, er is ontwikkeling nodig. Bij voorbeeld via belastingprikkels voor bedrijven die zich er vestigen."
Ook pleit de Nederlander voor meer inspraak van wijkbewoners. "Er wordt nu van de ene op de andere dag een democratie in een dictatuur gedropt. Mensen zijn er niet aan gewend om hun mening te geven, dat moet gestimuleerd worden."
Bewoners in en rond gepacificeerde wijken (1,5 miljoen in totaal) vrezen dat de dure vredespolitie na de Olympische Spelen van 2016 de benen neemt. Rio ligt dan immers niet langer onder een internationaal vergrootglas.
Beltrame wijst de suggestie van de hand. "De vredespolitie is een verworvenheid van Rio. Geen gouverneur zal het in zijn hoofd halen om ermee te stoppen."
Zich komend jaar verkiesbaar stellen is de gaúcho niet van plan. "Ik ben geen politicus, daarvoor mis ik buigzaamheid voor." Een derde en laatste termijn als veiligheidschef ziet hij echter wel zitten, verklapt hij voordat hij in het liftje stapt naar de voet van Dona Marta.
"Ik wil geen tweede Hugo Chávez worden", lacht Beltrame voor het eerst. "En op een gegeven moment wil ik mijn leven terug. Ik heb al zeven jaar geen vakantie gehad! Maar ik zou graag tot 2018 doorgaan, om de nieuwe mentaliteit verder te laten bezinken. Rio heeft nog een heel lange weg te gaan."
Aan de voet van 'disneyfavela' Dona Marta. 'A new point of view of Rio'
Geen opmerkingen:
Een reactie posten